Umocnienie Małe – mniejszy brat Umocnienia Dużego

Na wschodnim skraju Zegrzu, na nadnarwiańskiej skarpie, znajduje się wojskowy obiekt pamiętający czasy pobytu wojsk carskich. Ziemno-betonowe umocnienie nie jest duże ale za to bardzo dobrze zachowane.

Fort „Małoje Ukreplenije” (Umocnienie Małe) powstał w ramach budowy rosyjskiej twierdzy w Zegrzu pod koniec XIX w. Był położony od strony wschodniej i zamykał przedmoście zegrzyńskie. Z Umocnieniem Dużym został połączony suchą fosą, wałem i drogą o długości ok. 2 km. Ok. 1907 r. dodano dwa schrony na koronie wału od strony czoła, z przeznaczeniem na ukrycie dział przeciwszturmowych.

Umocnienie szczęśliwie przetrwało błędną decyzję z 1910 r. o kasacji części twierdz w Królestwie Polskim i nie zostało wysadzone w powietrze.

W czasie I wojny światowej fort nie został uszkodzony. 11 listopada 1918 r. został bez walki zajęty przez żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej.Wszedł później do nowoutworzonej polskiej Twierdzy Zegrze z płk. Olgierdem Pożerskim na czele. W 1920 r. znalazł się w podległości Obszaru Warownego w Modlinie.

W sierpniu 1920 r. fort nie odegrał ważniejszej roli w walkach z bolszewikami, ale mieścił się tam skład drutu kolczastego oraz stanowisko por. inż. Jerzego Odrowąża-Pieniążka odpowiedzialnego za fortyfikowanie odcinka Jadwisin – Ludwinowo Zegrzyńskie – Wola Kiełpińska – Dębe.

Później wykorzystywano go głównie na cele magazynowe, chociaż w latach 20. i 30.odbywały się na jego terenie ćwiczenia żołnierzy szkolących się w zegrzyńskim ośrodku łączności.

Fort nie odegrał większej roli we wrześniu 1939 r. chociaż z jego wałów prowadzono ostrzał miejsca forsowania Narwi przez Niemców 11 września w Zegrzynku. W czasie okupacji w pobliżu fortu Niemcy zbudowali strzelnicę adaptując wał międzyfortowy.

Po II wojnie światowej pozostał w rękach wojska i służył głównie na cele magazynowe (przechowywanie produktów żywnościowych). Obecnie dalej pozostaje w rękach wojska.

 

Obiekt ma powierzchnię ok. 11 ha a jego obwód wynosi 979 m. Fort ma nieregularny kształt dostosowany do warunków terenowych. Lewy bark i czoło zwrócone są ku przedpolu, natomiast prawy bark w stronę Narwi. Przed fortem powstała głęboka fosa równoległa do lewego czoła. Fosa ta na pewnym odcinku wypełniona została wodą bezpośrednio z rzeki. Nastyku lewego czoła i lewego barku fosa została przegrodzona kaponierą  do której można wejść z dziedzińca przez przelotnię, której towarzyszy mała prochownia.

Fort jest wyposażony w jeden, bardzo wysoki wał przeznaczony dla artylerii i piechoty. Pomiędzy czołem fortu a fosą usypano mały, ziemny rawelin. Poniżej lewego barku, począwszy od koszar szyjowych, powstał niski wał biegnący wzdłuż rzeki a kończący się odcinkiem równoległym do czołowej fosy. Powstały tu stanowiska artylerii broniącej rzeki.

W szyi fortu umieszczono małe betonowe koszary dla załogi dyżurnej, przez które biegło jedyne wejście na dziedziniec (łukowa poterna). Przejście to zamknięte zostało wielkimi, dwuskrzydłowymi pancernymi wrotami. Koszary były bronione dwoma półkaponierami.

 

CIEKAWOSTKI

Msza i niemiecki bombowiec

Niedzielna msza 3 września 1939 r. odbyła się ze względów bezpieczeństwa nie w kościele garnizonowym w Zegrzu tylko na dziedzińcu Umocnienia Małego. W czasie liturgii odezwał się karabin maszynowy stojący na koronie wału i za chwilę nad głowami wiernych przeleciał niemiecki bombowiec, który chwilę potem wylądował na polu pod Borową Górą.

Niezwykła kaponiera

Kaponiera znajdująca się w fosie posiada oryginalny, spiralny kształt. Zaczyna się w skarpie, przechodzi na poziomie fosy w jej poprzek, a potem chodnik skręca w prawo ciągle idąc ku górze. Korytarz posiada stanowiska dla dział kaponierowych oraz strzelnice dla broni ręcznej. Druga tego typu kaponiera znajduje się aż we Władywostoku.