Umocnienie Duże – betonowy olbrzymukryty w zieleni

Tuż przy skrzyżowaniu z sygnalizacją świetlną w Zegrzu na drodze krajowej nr 61 znajduje się, ukryty wśród zieleni, betonowo-ziemny olbrzym.

Fort „Bolszoje Ukreplenije” (Umocnienie Duże) powstał w ramach budowy rosyjskiej twierdzy w Zegrzu pod koniec XIX w. W tamtym okresie rosyjska doktryna wojenna zakładała konflikt zbrojny z Niemcami. Na przełomie XIX i XX w,, ogromnym nakładem sił i środków, Rosjanie zbudowali na linii Wisły, Bugu, Narwi i Biebrzy system twierdz i ufortyfikowanych przedmości. Decyzja o budowie twierdzy zegrzyńskiej została podjęta w 1889 r. Początkowo miały powstać forty miały być ceglane, lecz wzrastająca siła artylerii wymusiła podjęcie decyzji o użyciu betonu jak podstawowego budulca.

Nadzór na budową twierdzy sprawował gen. Olimpiusz Starynkiewicz mający do dyspozycji zespół inżynierów i majstrów ale zasadnicze prace fizyczne przy budowie fortów wykonywali robotnicy najemni – głównie chłopi z okolicznych wsi oraz przyjezdni robotnicy. Budowa Umocnienia Dużego rozpoczęła się w 1893 r. a zakończyła ok. 1895 r.Fort był potem modernizowany. Ok. 1907 r. dodano trzy schrony na koronie wału od strony czoła, z przeznaczeniem na ukrycie dział przeciwszturmowych.

Umocnienie szczęśliwie przetrwało błędną decyzję z 1910 r. o kasacji części twierdz w Królestwie Polskim. Mimo, że powstały już plany jego wyburzenia, ocalało gdyż rozkazy Ministerstwa Wojny sabotowała część jego urzędników.

W czasie I wojny światowej fort nie został uszkodzony, gdyż Rosjanie oddali go bez walki Niemcom w sierpniu 1915 r. Po zakończeniu okupacji niemieckiej w listopadzie 1918 r. fort wszedł do nowoutworzonej polskiego Twierdzy Zegrze z płk. Olgierdem Pożerskim na czele. W momencie przemianowania twierdz na obozy warowne w 1920 r. nie dokonano utworzenia obozu warownego w Zegrzu. Fortyfikacje byłej Twierdzy Zegrze znalazły się w podległości Obszaru Warownego w Modlinie.

W sierpniu 1920 r. fort nie odegrał ważniejszej roli w walkach z bolszewikami, gdyż nie znajdował się na pierwszej linii frontu. Później wykorzystywano go głównie na cele magazynowe, chociaż w latach 20. i 30.  w jego części działał Zakład Przeciwgazowy (fabryka masek przeciwgazowych oraz środków ochrony przeciwchemicznej).

Latem 1939 r. rozpatrywano wykorzystanie umocnienia, noszącego wówczas nazwę Fort Ordona, do obrony zegrzyńskiego przedmościa w przypadku agresji niemieckiej. Na koronie wału zbudowano wtedy trzy żelbetonowe schrony dla karabinów maszynowych. Fortnie odegrał większej roli ani we wrześniu 1939 r., ani w czasie walk niemiecko-rosyjskich w październiku 1944 r., ale dzięki temu nie został uszkodzony.

W okresie „zimnej wojny” fort stał się tajny i dostępny tylko dla wąskiego grona żołnierzy.Powstał tam obiekt specjalny o kryptonimie „Orion” – zapasowe stanowisko dowodzenia (wraz z węzłem łączności) na potrzeby Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Później fort stał się nieprzydatny dla wojska. W 2002 r. trafił do Agencji Mienia Wojskowego, która od razu sprzedała go Narodowemu Bankowi Polskiemu. Bank zamierzał tam wybudować centralny skarbiec oraz centrum informatyczne, co niestety miało się wiązać z wyburzeniem niektórych elementów. Do budowy skarbca nie doszło z braku środków. W latach 2009-2016 NBP nieskutecznie próbował sprzedać fort (trzy przetargi). Ostatecznie w 2018 r. obiekt wrócił do wojska.

 

Fort o kształcie bastionu z kleszczowo załamanym prawym barkiem oraz dużym rawelinem czołowym zajmuje powierzchnię 38 ha a jego obwód wynosi 2 643 m.

Umocnienie otoczone jest suchą fosą o głębokości i szerokości około 10 m. Umieszczono w niej trzy kaponiery. Na czole i barkach fortu znajdowały dwa wały: niski, znajdujący się tuż nad fosą, przeznaczony dla piechoty i wysoki dla artylerii . W szyi znajdował się jeden niski wał przeznaczony dla piechoty. Do fortu prowadziły trzy bramy.

Wschodniej strony umocnienia bronił mały tradytor umieszczony w pobliżu skraju prawego barku i szyi fortu.Tuż obok zbudowano bramę, której bronił mały kojec oraz półokrągła  kaponiera. Południowo-zachodniej strony fortu broniła łukowa działobitnia. W tej samej części fortu zbudowano nad samą Narwią ceglaną łaźnię.

Na obszernym dziedzińcu zostały rozstawione łukiem cztery duże ziemno-betonowe schrony koszarowe dla piechoty. Schrony i inne elementy betonowe fortu mogły ukryć przed ogniem przeciwnika łącznie ok. 6 tys. żołnierzy Do każdego schronu prowadziły trzy osłonięte wejścia znajdujące się od strony szyi fortu (obecnie w większości zasypane).

 

CIEKAWOSTKI

Sekret wytrzymałości

Fort składa się z kilkudziesięciu betonowych elementów przykrytych ziemią. Każdy z nich jest skorupą o grubości 2-3 m, bez metalowego zbrojenia i bez dylatacji (połączeń). Proces lania betonu trwał nieprzerwanie dzień i noc aż do zakończenia budowy danego elementu. Taki proces gwarantował później dużą wytrzymałość skorupy na uderzenia pocisków artyleryjskich.

Potężna siła ognia

Fortu mogło bronić nawet 200 dział różnego kalibru i przeznaczenia (przeciwszturmowe i kaponierowe). Umocnienia broniła też piechota forteczna uzbrojona w karabiny Mosin – 8 kompanii. W przypadku zagrożenia mogło to być nawet 27 kompanii.