Dwór Szaniawskich – utracona samotnia pisarza

Po modrzewiowym dworze w Zegrzynku zostały właściwie tylko prowadzące do niego betonowe schody z lat 20. XX w. Jego ponad dwustuletnią historię zakończył tragiczny pożar.

Dworek wybudowano prawdopodobnie ok. 1838 r. dla rodziny Krasińskich, właścicieli dóbr ziemskich Zegrze. Obiekt był położony na malowniczej skarpie nad Narwią na skraju Puszczy Serockiej. Według niektórych przekazów dworek był miejscem spotkań członków loży masońskiej, do której należeli przedstawiciele rodu Krasińskich.

W 1856 r. dwór i okoliczny teren wydzierżawiła spółka zbożowa z Warszawy, która w 1860 r. wybudowała młyn parowy. W 1880 r. zakład był własnością spółki Stanisława Kropiwnickiego, który zaproponował posadę dyrektora młyna Zygmuntowi Szaniawskiemu.

Zygmunt Szaniawski był nie tylko doskonałym zarządcą młyna ale też sprawnie kierował towarzyszącym zakładowi gospodarstwem rolnym i skutecznie konkurował, jeśli chodzi o wydajność, z sąsiadami Radziwiłłami. Był też zaangażowanym społecznikiem, a oboje z żoną Wandą byli mecenasami kultury.

Okres prosperity Zegrzynka przerwał pożar młyna w 1901 r. Obiekt nie został odbudowany, ale Szaniawski znalazł inny sposób na działalność gospodarczą. Urokliwa okolica była idealna do utworzenia letniska. Goście mieszkali w budynkach pofabrycznych a stołowali się we dworze. Pensjonat cieszył się niezwykłą popularnością wśród warszawskich elit kulturalnych, a o urokach Zegrzynka rozpisywała się z zachwytem warszawska prasa.

Niedługo po tym jak Szaniawscy sprowadzili się do Zegrzynka, 10 lutego 1886 r. urodził się ich syn Jerzy. Przyszły pisarz uczęszczał do warszawskiego gimnazjum, a potem studiował w Lozannie. Po śmierci rodziców Jerzy został właścicielem Zegrzynka. Po wybuchu II wojny światowej pisarz uciekł do Warszawy, a po jej zakończeniu mieszkał w Krakowie. W 1950 r. wrócił do zdewastowanego dworu w Zegrzynku, żył w nędzy i musiał mierzyć się z wrogością władzy ludowej. Po śmierci Stalina jego sztuki ponownie grano, ale szczyt kariery miał za sobą. Pogrążał się w samotnym życiu w Zegrzynku, nie rozumiejąc zmieniającego się świata. W latach 60., na swoje nieszczęście, wydzierżawił kawałek ziemi pod budowę ośrodka PTTK (dziś Klub Mila). Od momentu powstania obiektu nachodzili go ciekawscy turyści. W tej sprawie pisał nawet skargi.

Niespodziewanie w wieku 76 lat, ożenił się. Jego wybranką została malarka Wanda Anita Szatkowska. Kobieta o wybujałych ambicjach, zapewne szalona, ale kochająca na swój sposób Szaniawskiego, była z nim do końca jego życia. Jerzy Szaniawski zmarł 16 marca 1970 r. w Warszawie. Siedem lat później spłonął doszczętnie jego dworek.

Okoliczności zniszczenia dworu są do dzisiaj niejasne. Pożar wybuchł późnym wieczorem 15 września 1977 r. Wdowa po pisarzu przybyła na posterunek milicji w Serocku tłumacząc, że w dworku są złodzieje. Gdy milicjant przybyłn miejsce dworek już płonął. Straż pożarna wezwana z Legionowa właściwie tylko dogasiła zgliszcza. Oprócz dworku przepadła spora część pamiątek po dramaturgu, w tym jego niepublikowane sztuki.

Pożar wzniecili prawdopodobnie dwaj mężczyźni, którzy być może byli gośćmi Wandy, lub zwykłymi złodziejami. Zginęli w płonącym budynku, gdyż gospodyni zamknęła drzwi na klucz. Według innej wersji to ona sama podpaliła dworek. Tego nie dowiemy się już nigdy.

 

Dwór był drewniany i otynkowany, posadowiony na planie prostokąta, o regularnej bryle, parterowy, z mieszkalnym poddaszem pokrytym dachem naczółkowym o połaciach krytych gontem, z symetrycznie rozmieszczonymi facjatkami. Elewacja frontowa 5-osiowa z jednoosiowym czterokolumnowym gankiem toskańskim zwieńczonym trójkątnym szczytem. Kolumny ganku drewniane i otynkowane. Prostokątne otwory okienne dekorowane profilowanymi opaskami. Układ wnętrz dwutraktowy, z sienią na osi, z przejściami do następnych pomieszczeń. Z prawej strony od sieni zlokalizowano salon.

 

CIEKAWOSTKI

Znani goście

W dworku Szaniawskich gościli znani ludzie kultury, między innymi: Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa, Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), Ignacy Kraszewski, Juliusz Osterwa, Stefan Jaracz, Aleksander Zelwerowicz, Jadwiga Smosarska i inni.

Dworek w filmach

Nieistniejący dworek możemy obejrzeć w dwóch filmach. Pierwszy z nich, melodramat „Zabawka” w reżyserii Michała Waszyńskiego, nakręcono w 1933 r. Drugi film, dramat wojenny „Lotna”, wyreżyserował Andrzej Wajda w 1959 r.