Carski fort–pomocniczy, ale ważny

Wojskowej budowli w Dębem nie widać z żadnej strony. Otoczona zielenią ogródków działkowych drzemie i skrywa tajemnice przeszłości.

Rozpoczęcie budowy fortuw Dębem nastąpiło ok. 1903 r. Właścicielka majątku Dębe Olimpia Zglenicka sprzedała wówczas Rosjanom 80 ha gruntu za 30 tys. rubli z przeznaczeniem na fortyfikację oraz jej przedpole i zapole (zaplecze).Betonowe umocnienie i drewniane koszary dla załogi powstaływ ramach modernizacji rosyjskiej twierdzy w Zegrzu. Prace trwały aż do roku 1909, ale mimo to umocnienie nie zostało w pełni wykonane. Fort miał zadanie pomocnicze – leżał na linii łączącej Umocnienie Duże w Zegrzu z fortami Twierdzy Modlin.

Latem 1915 r. wybudowano ma potrzeby wojskowe drewniany most na Narwi. W dniach  5-6 sierpnia 1915 r.fort był szturmowany przez oddziały niemieckie. Atakom towarzyszył silny ostrzał artylerii kalibru 420 mm - fort został uszkodzony. 7 sierpnia 1915 r. do umocnienia weszli Niemcy. Następnego dnia żołnierze pruskiej 169. Brygady Landwehry przeprawili się przez Narew i pomaszerowali w kierunku Wieliszewa i Olszewnicy.

W 1920 r. fort w Dębem był w podległości Obszaru Warownego w Modlinie.W sierpniu tego rokuznalazł się na pierwszej linii frontu w wojnie polsko-bolszewickiej. W dniach 13-16 sierpnia umocnienia broniliżołnierze 167. Bytomskiego Pułku Piechoty z 7. Brygady Rezerwowej. Rosjanom nie udało się zdobyć fortu, a 17 sierpnia Polacy przeszli do kontrnatarcia.

Po zakończeniu wojny fortu tracił na znaczeniu i pełnił funkcję magazynową.Wojskowe tereny wokół fortu obejmowały 63 ha gruntów ornych, 1 ha pastwisk, 9 ha zarośli i 8 ha terenu rzecznego.W 1921 r. spółka ogrodniczo-przemysłowa „Dembe” wystąpiła o wydzierżawienie na 12 lat fortu w Dębem na przetwórnię owoców i fabrykę marmolady, jednak wojsko nie wyraziło na to zgody. Sytuacja uległa nieco zmianie w latach 30. XX w. Co prawda fort pozostał nadal w rękach wojska, lecz wyrażono zgodę na wydzierżawienie na 15 lat 59 ha gruntów ornych wokół umocnienia, którymi byli zainteresowani okoliczni chłopi.

W 1939 r. umocnienie znalazło się w systemie obrony przedmościa Zegrze-Dębe. Fort został obsadzony przez 2. Pluton 1. Kompanii 2. Batalionu Warszawskiej Brygady Obrony Narodowej ale 7 września żołnierze wycofali się na drugą stronę rzeki. 12 września do Dębego weszły oddziały niemieckiej 32. Dywizji Piechoty, które nazajutrz sforsowałyNarew, po czy toczyły się bardzo ciężkie walki w rejonie Wieliszewa.

W czasie okupacji fort był miejscem ćwiczeń żołnierzy niemieckich i węgierskich.Na jesieni 1944 r., w czasie walk rosyjsko-niemieckich, fortyfikacja została zajęta przez Rosjan podkoniec października. Prawdopodobnie nieco później wykonano na nim kilka punktowych wyburzeń.

Po II wojnie światowej umocnienie pozostało w rękach wojska i służyło głównie na cele magazynowe. Od połowy lat 70. do połowy lat 90.pomieszczenia fortu dzierżawiła spółdzielnia owocowo-warzywna z Nowego Dworu Mazowieckiego. Znajdował się tampunkt skupu owoców i magazyny. Odbiorcą towaru było przede wszystkim przedsiębiorstwo „Hortex”. Później teren wokół obiektu został przeznaczony na cele rekreacyjne – ogródki działkowe. W 2019 r. właścicielem zostałoStowarzyszenie Historyczno-Krajoznawcze Miłośników Fortyfikacji Obronnych "Fort Dębe”.

 

Ziemno-betonowy fort Dębe ma powierzchnię 7 ha i został zbudowany na planie równoramiennego trapezuz kleszczowo załamaną szyją. Zastosowano projekt standardowego fortu inżyniera Konstantego Wieliczki z 1897 r.

Obiekt posiada jeden wał dla piechoty i artylerii oraz otoczony jest suchą fosą o szerokości ok. 10 m. Koszary zostały wybudowane w szyi fortu, ale powstała tylko połowa planowanych pomieszczeń (jedno skrzydło). Koszary, bronione przez uskokową kaponierę szyjową, były połączone zostały z wałem czołowym za pomocą centralnej poterny przykrytej nasypem ziemnym. Przy zetknięciu poterny z wałem piechoty wybudowany został schron pogotowia. W samym wale czołowym umieszczono kolejną poternę posiadającą wyjścia na dziedziniec fortu. Ze schronu poterna schodziła i łączyła się z betonową przeciwskarpą w fosie. Na dwóch końcach przeciwskarpy umieszczone zostały dwie kaponiery (kaponiera i półkaponiera) broniące fosy. Kaponiery połączone były poterną biegnącą w przeciwskarpie. W barkach fortu wybudowano dwa tradytory ze schronami pogotowia i półwieżami obserwacyjnymi.

27 stycznia 2017 r. fort został wpisany do rejestru zabytków podnr 1368.

CIEKAWOSTKA

Dębe jak Osowiec

Do historii przeszła skuteczna obrona Twierdzy Osowiec w czasie I wojny światowej. Fortyfikacja nie została zdobyta wskutek szturmów i gdy spełniła swoją rolę Rosjanie opuścili ją. Podobnie, chociaż w dużo mniejszej skali, było w Dębem. Uporczywe ataki niemieckie nie dawały efektu, a załoga fortu wycofała się w nocy z 6 na 7 sierpnia 1915 r., gdyż skończyło się jej zadanie polegające na osłonie wycofujących się wojsk rosyjskich.