"Serock i Mazowsze na przestrzeni wieków"

Konferencja "Serock i Mazowsze na przestrzeni wieków", która odbyła się w naszym mieście 22 listopada 2016 roku, zainaugurowała obchody jubileuszu 600-lecia nadania praw miejskich Serockowi. To pierwsza tak duża konferencja poświęcona historii naszego miasta i gminy. Jej organizatorami byli: Burmistrz Miasta i Gminy Serock Sylwester Sokolnicki, dr Sławomir Jakubczak oraz Muzeum Historyczne w Legionowie. 

Dziesięciu znanych i cenionych naukowców zaprezentowało interdyscyplinarne i wieloaspektowe podejście do historii Serocka jako grodu i miasta mazowieckiego w perspektywie od średniowiecza do okresu odzyskania przez Polskę niepodległości. Interesujące referaty wzbogacone prezentacjami multimedialnymi zobrazowały uczestnikom nie tylko najważniejsze dzieje miasta i jego mieszkańców, ale również wskazywały na ważne momenty w dziejach Serocka determinujace jego rozwój i mające wpływ na znaczenie gospodarcze, polityczne czy społeczne na przestrzeni wieków.
Konferencja podzielona została na dwie części. Pierwszą poprowadził prof. dr hab. Edward Potkowski (Uniwersytet Warszawski), który z humorem dyscyplinował mówców i dokonywał błyskotliwych podsumowań każdego wykładu. Ta część obejmowała następujące referaty:

"Grody falsyfikatu mogileńskiego" prof. dr hab. Elżbieta Kowalczyk-Heyman (Uniwersytet Warszawski, Instytut Archeologii)

Przedmiotem wystąpienia był jeden z najstarszych dokumentów Polski, zwany popularnie falsyfikatem mogileńskim, zawierający tzw. część dziewięcinną, czyli spis 19 grodów mazowieckich, w tym Serocka, dających dziewięcinę klasztorowi benedyktyńskiemu w Mogilnie.  Część ta odnoszona jest do 1065 r., choć sam dokument sporządzono około 1047 r. Autorka omówiła zagadnienia związane z identyfikacją części grodów, określeniem ich charakteru i miejsca w strukturze administracyjnej wczesnego państwa piastowskiego i związku części z nich z głównymi szlakami drogowymi i wodnymi, w aspekcie gospodarczym i militarnym. Na koniec Autorka zwróciła uwagę na niedostatki badań archeologicznych przeprowadzonych na pozostałych po grodach grodziskach, tak w odniesieniu do datowania czasu ich wzniesienia i funkcjonowania, jak i pełnionych funkcji.

„Serock w okresie panowania Piastów mazowieckich” dr hab. Janusz Grabowski prof. AGAD (Archiwum Główne Akt Dawnych)

W czasie panowania pierwszych Piastów Serock był grodem książęcym, o czym świadczy wzmianka w tzw. falsyfikacie mogileńskim, pochodzącym rzekomo z 1065 r. Korzystne położenie na szlaku prowadzącym z Zachodu przez Mazowsza na Ruś przyczyniło się do rozwoju tego ośrodka, który podczas rządów Janusza I (1373-1429) otrzymał prawo chełmińskie. Dokumenty księcia Janusza I z lat 1417-1425 r. dotyczyły nadania wójtostwa oraz potwierdzenia i rozszerzenia dotychczasowych uprawnień. W okresie panowania Bolesława IV i jego następców (do 1526 r.) nastąpił dalszy rozwój Serocka. 

„Architektura kościoła parafialnego w Serocku” dr hab. inż. arch. Robert Kunkel prof. PW (Politechnika Warszawska, Wydział Architektury)

Autor przedstawił symbolikę i typologię późnogotyckich kościołów mazowieckich, działalność fundacyjną ostatnich książąt, Stanisława i Janusza, mimo niepewnej wówczas sytuacji politycznej księstwa niezaniedbujących obowiązków władczego mecenatu. Prelegent omówił cechy charakterystyczne, wyróżniające serocką świątynię - flamandzką i pomorską genezę narożnych wieżyczek i gwiaździstych sklepień z żebrem przewodnim oraz mazowieckie analogie okrągłych skarp, powtarzanych później aż po zachodnią Litwę. Odwołał się też do elementów modernistycznych będących dziełem dwudziestowiecznej konserwacji, która nie ustrzegła się też błędów (zamurowany portalik południowy) i najnowszych już konserwacji zachowawczych, wzorowo zabezpieczających mury kościoła. Autor omówił wyposażenie wnętrza, w szczególności ołtarze reprezentujące barok trzeciej ćwierci XVIII stulecia, choć wielokrotnie restaurowane, zasługujące też na uwagę.

„Serock w latach 1526-1660 na tle innych miast mazowieckich” dr Radosław Lolo (Akademia Humanistyczna w Pułtusku im. Aleksandra Gieysztora, Wydział Historyczny)

Autor podjął próbę charakterystyki Serocka w okresie 1526-1655, to jest od momentu inkorporacji tej części Mazowsza do Królestwa Polskiego do potopu szwedzkiego. Przedmiotem rozważań były miejsca Serocka w podziałach administracji kościelnej i państwowej. Odrębnie potraktowane zostały zagadnienia demograficzne oraz profil ekonomiczny miasta prezentowane w ujęciu dynamicznym wraz z uwzględnieniem aspektu porównawczego względem podobnych ośrodków miejskich w regionie i ogólniejszych tendencji obserwowanych wówczas na północnym Mazowszu. Autor omówił również zagadnienia z zakresu życia religijnego, to jest funkcjonowanie tutejszej parafii w świetle akt wizytacyjnych.

„Miasto i twierdza Serock w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego 1807 - 1831” dr Sławomir Jakubczak.

Budowa twierdzy napoleońskiej związana była ze zmianami przestrzennymi, opasaniem części miasta wałami, wytyczeniem nowych ulic, budową koszar i rozebraniem części budynków. Obecność wojska a w okresie budowy fortyfikacji setek robotników, napływ wielu rzemieślników różnych specjalności oraz specjalizujących się w handlu i usługach Żydów zmieniły strukturę społeczną miasta. Osłabło znaczenie tzw. Dolnego Serocka, zamieszkanego przez grupy zawodowe związane z rzeką - rybaków i retmanów. Nastąpił rozwój zabudowy w kierunku zachodnim wzmocniony dodatkowo przez budowę traktu petersburskiego, przy którym powstały ważne obiekty jak poczta, hotel i austerie. 

Drugą część moderowała dr Jolanta Załęczny (Muzeum Niepodległości w Warszawie), której podsumowania wnosiły do przekazu historycznego wiele istotnych faktów i zwracały uwagę na istnienie nieodkrytych i niezbadanych obszarów w historii Serocka. W tej części uczestnicy wysłuchali następujących wykładów:

„Z dziejów Serocka i miast mazowieckich w drugiej połowie XIX w. oraz początku XX w.” dr Adam M. Mickiewicz

Autor przedstawił wybrane zagadnienia z historii Serocka od okresu międzypowstaniowego, aż po wybuch I wojny światowej. Losy miasta położonego u ujścia Bugu do Narwi ukazał z uwzględnieniem odniesienia do dziejów innych ośrodków miejskich, szczególnie
o podobnej wielkości, zlokalizowanych na obszarze, który historycznie i obecnie definiujemy jako Mazowsze. Ważnym faktem było zredukowanie Serocka do rangi osady, co stało się wkrótce po powstaniu styczniowym (jedynie co czwarte dawne miasteczko w Królestwie zachowało wówczas status miejski). W tym samym czasie ustanowiono tzw. samorząd gminny i w Serocku zlokalizowano siedzibę władz gminy Zegrze. W końcu XIX wieku wokół pobliskiego Zegrza wybudowany został potężny system umocnień, co miało silny wpływ na okoliczne miejscowości. Serock wraz z powiatem pułtuskim w omawianym okresie wielokrotnie zmieniał przynależność administracyjną – należał kolejno do guberni płockiej, łomżyńskiej i warszawskiej. Poważnym wyzwaniem dla historyka dziejów miasteczek jest w dużym stopniu zniszczenie oraz rozproszenie ich pozostałości źródłowych (rosyjskojęzycznych od końca lat 60. XIX wieku). Śladów historii Serocka szukać obecnie należy m.in. w ramach zasobów archiwalnych w Grodzisku Mazowieckim, Milanówku, Płocku, Pułtusku i Warszawie. Oprócz odwołania do materiałów archiwalnych, w prelekcji znalazły się również efekty przeglądu różnorodnych publikacji oraz kwerendy prasy, zarówno prowincjonalnej, jak i warszawskiej.

„Kilka uwag o mieszkańcach Serocka i Pułtuska w świetle aktów małżeństw z lat 1875-1880”.dr Krzysztof Wiśniewski (Archiwum m. st. Warszawy Oddział w Pułtusku)

Bazę źródłową do tego tematu stanowiły księgi stanu cywilnego przechowywane w Archiwum Państwowym w Warszawie, w oddziałach w Pułtusku i Grodzisku Mazowieckim, zawierające akta małżeństw z lat 1875-1880, które zawierają większą liczbę danych niż akta chrztów i zgonów. W aktach małżeństw umieszczano m.in. informacje o wieku nupturientów, ich stanie cywilnym, zawodzie, miejscu urodzenia. Założono, że zawierający małżeństwa obywatele stanowią w pewien sposób grupę reprezentatywną dla mieszkańców obu miast. Na tej podstawie w referacie została podjęta próba analizy mieszkańców Pułtuska i Serocka pod względem m.in. społeczno-demograficznym i pochodzenia terytorialnego.

„Serock i Zegrze w okresie wojny polsko-rosyjskiej 1920 r.” dr Mirosław Pakuła (Muzeum Historyczne w Legionowie Filia "Piaski")

W połowie sierpnia 1920 r. toczyły się dramatyczne walki z Rosjanami w obronie Warszawy. Serock i Zegrze znalazły się w centrum tych wydarzeń. Referat przedstawi przygotowania do obrony oraz walki toczone w dniach 12-18 sierpnia 1920 r. o Serock oraz na linii Jadwisin-Ludwinowo Zegrzyńskie - Wola Kiełpińska – Dębe - Orzechowo, tj. na odcinku „Zegrze”. Ochotnicze oddziały stawiały tam skuteczny opór siłom nieprzyjaciela, po czym przeszły do natarcia. Zwycięskie walki odegrały znaczącą rolę w Bitwie Warszawskiej. Bohaterstwo żołnierzy i patriotyczna postawa ludności cywilnej Serocka i okolicy trwale zapisały się w lokalnej historii.

„Życie na rzece i z rzeki - etnograficzna rekonstrukcja nieodległej przeszłości mieszkańców Serocka i dolnej Narwi” mgr Jacek Żukowski (Uniwersytet Warszawski, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej)

Społeczności osad nadrzecznych często powstawały i kształtowały się dzięki temu specyficznemu położeniu geograficznemu. Proces ten osłabł dopiero w II połowie XX wieku. W swoim wystąpieniu Autor przedstawił najbardziej charakterystyczne elementy kultury nadrzecznej Niżu Polski, na podstawie zastanych źródeł etnograficznych i historycznych, odnosząc je do terenu Serocka i dolnej Narwi.

„Serock na dawnej pocztówce – analiza filokartystyczna” dr hab. Jacek Szczepański (Muzeum Historyczne w Legionowie).

Autor omówił rozwój dawnej pocztówki serockiej, począwszy od najstarszej karty opublikowanej około 1908 r. przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, po serię z czasów II wojny światowej. Pocztówki reprezentują wszystkie podokresy historyczne pierwszej połowy XX wieku, co jest  ich dodatkową wartością poznawczą. Autor przedstawił propagandową funkcję niemieckich kart z lat 1915–1918 oraz podjął próbę scharakteryzowania dorobku Zakładu Fotograficznego Stanisława Kośmidra, działającego w Serocku w latach 30. XX w. Był to największy wydawca pocztówek w mieście w okresie międzywojennym. Autor zaproponował podział jego kart na trzy serie wydawnicze. Jednocześnie sprecyzuje dane wydawcy pocztówek z okresu okupacji hitlerowskiej, którym była Gertraut (Gertruda).

Bez wątpienia konferencja była niezwykłym wydarzeniem. Świadczą o tym słowa uznania przekazywane na ręce organizatorów oraz zainteresowanie publikacją pokonferencyjną. Wydanie takiej publikacji planowane jest na rok przyszły.

W imieniu Pana Burmistrza serdecznie dziękujemy doktorowi Sławomirowi Jakubczakowi za nieocenioną pomoc w organizacji przedsięwzięcia. Ogromne podziękowania składamy również wszystkim prelegentom i moderatorom konferencji, a także wszystkim osobom zaangażowanym w jej przygotowanie.
Jesteśmy przekonani, że było to niezwykle ważne wydarzenie, które wskazało nowe kierunki badań naukowych nad dziejami Serocka.

Zapraszamy do zapoznania się z relacjami przygotowanymi przez Gazetę Miejscową oraz Kurier TUTAJ