Bitwa Warszawska – konserwacja polichromii w kościele w Serocku - w 101. rocznicę wydarzeń

Realizowane od 2019 r. prace remontowe w kościele Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Serocku zakładały przede wszystkim wymianę zdegradowanych struktur tynków oraz pomalowanie ścian w prezbiterium kościoła zgodnie z przyjętym programem prac i projektem zaakceptowanym przez służby konserwatorskie WKZ w Warszawie. W trakcie tych prac odkryto polichromię przedstawiającą Bitwę Warszawską oraz zacheuszki w obrębie prezbiterium. Prace te realizowała firma Z/Atelier (dawniej Alto-Protekt) pod kierownictwem dr Alicji Zadvorny. W kolejnym roku wykonano program prac konserwatorskich oraz projekt konserwacji estetycznej malowidła. Po uzyskaniu niezbędnych pozwoleń, od lipca 2021 r. rozpoczęto  prace konserwatorskie przy polichromii, które na zlecenie dr Zadvorny wykonywane są przez konserwatora dzieł sztuki Aleksandrę Wysokińską.

Kościół zdobiony już od czasów średniowiecza
Podczas tegorocznych prac konserwatorskich realizowanych przez Z/Atelier, dokonano kolejnych odkrywek pasowych wewnątrz kościoła. Odkrywki te wykonywano rutynowo, gdyż działania takie miały poprzedzać konserwatorskie i restauratorskie prace w nawie głównej. Odkryte zostały warstwy poprzednich dekoracji malarskich, w tym kolejne śladowo zachowane zacheuszki na filarach północnej ściany nawy. Są one bardzo słabo zachowane, mają liczne uszkodzenia powierzchni oraz struktury. Poniżej jednego z nich znajdowały się także bardzo nieczytelne wybarwienia tynku, po analizie których uznano, iż mogą to być  dawne inskrypcje. Odkryto także niewielkie pozostałości prawdopodobnie pierwotnej dekoracji malarskiej w kościele z okresu późnego gotyku. Wskazuje na to kolorystyka oraz charakter podłoża. Ich szczątkowy stan zachowania nie pozwolił na odczytanie kompozycji.

Upamiętnienie Bitwy Warszawskiej 1920
Malowidło przedstawiające Bitwę Warszawską powstało w latach 30. XX w. Wykonane zostało prawdopodobnie przez Stanisława Błaszaka na zlecenie księdza Franciszka Kuligowskiego, ówczesnego proboszcza kościoła w Serocku. W okresie II wojny światowej lub zaraz po jej zakończeniu, pleban w obawie przed wejściem wojsk rosyjskich lub reakcją władz komunistycznych nakazał, aby malowidło zostało zasłonięte. Autor dzieła dodatkowo usunął znaczne partie malowidła ze ściany zeskrobując postacie i zacierając część kompozycji, w szczególności żołnierzy Armii Czerwonej. Następnie powierzchnia została zatynkowana i zamalowana. Na przestrzeni lat powstały jeszcze dodatkowe zniszczenia w wyniku poprowadzenia instalacji elektrycznych, wbijanych gwoździ itp. 

W 2019 r. podczas prac renowacyjnych  ścian w prezbiterium malowidło zostało odsłonięte. Zakres zniszczeń i zabrudzeń w znacznym stopniu utrudniały odczytanie przedstawienia. Struktura obiektu również była osłabiona, zlokalizowano miejscowe spękania, odspojenia w podłożu oraz liczne ubytki i przetarcia warstwy malarskiej. Badania spektrograficzne oraz analiza przekrojów próbek pobranych z obiektu wykazały, że malowidło powstało na pobiale wapiennej przy użyciu pigmentów ucieranych ze spoiwem klejowym. Prace konserwatorskie obejmowały oczyszczenie powierzchni, wzmocnienie przez konsolidację, podklejenie odspojeń, uzupełnienie ubytków wraz z opracowaniem powierzchni oraz scalenie kolorystyczne i uczytelnienie kompozycji.

Poszukiwania konserwatora w inspiracjach malarza
Ze względu na duży zakres zniszczeń warstwy malarskiej polichromii, przed przystąpieniem do prac konserwator zapoznał się z ikonografią o podobnej tematyce. Motyw bitwy warszawskiej oraz śmierci księdza Skorupki z uwagi na duże znaczenie w historii Polski stał się motywem licznych grafik, obrazów i polichromii. Na zlecenie papieża Piusa XI w kaplicy papieskiej w Castel Gandolfo powstał fresk upamiętniający jedną ze stoczonych wówczas bitew z udziałem ks. Ignacego Skorupki, wykonany przez polskiego malarza Jana Henryka Rosena. W polskiej kaplicy Sanktuarium maryjnego w Loreto w środkowych Włoszech powstało malowidło autorstwa Arturo Gatti pt. Cud nad Wisłą, ukazujące walczących żołnierzy ze sztandarem 30. Pułku Piechoty, głównych strategów bitwy oraz Matkę Bożą w glorii. W polskich kościołach również tworzono polichromie nawiązujące do bohaterskiej bitwy, m. in. w kościele pw. św. Jerzego w Biłgoraju. Wśród obrazów sztalugowych, które powstały w hołdzie wydarzeniom z 1920 r. należy wspomnieć skrzydło tryptyku w kościele pw. Matki Boskiej Zwycięskiej w Warszawie-Kamionku autorstwa Bronisława Wiśniewskiego, a także dzieła Jerzego Kossaka, Leonarda Winterowskiego, Romana Bratkowskiego i Bolesława Nawrockiego. Polichromia w kościele pw. św. Anny w Serocku nawiązuje przede wszystkim do jednego z obrazów Jerzego Kossaka. Pomimo wielu podobieństw nie jest ona jednak kopią dzieła tego malarza.

 autor: Aleksandra Wysokińska